Mỗi tên gọi của một địa danh đều mang trong mình một ý nghĩa nhất định đối với địa phương hay một chủ thể nào đó. Và tên gọi thành phố Quy Nhơn cũng không nằm ngoài phạm trù đó. Vậy tên gọi thành phố Quy Nhơn có từ bao giờ? Bắt đầu từ đâu? Thay đổi như thế nào qua thời gian?
Mời bạn hãy cùng Đặc Sản Bình Định Online ngược dòng lịch sử Việt Nam để tìm hiểu bạn nhé!
Tên Gọi Qui Nhơn Bắt Nguồn Từ Đâu? Thay Đổi Như Thế Nào Qua Các Năm?
Khoảng nửa đầu thế kỷ XV, TP.Qui Nhơn ngày nay là vùng đất thuộc thành Đồ Bàn (thành Vijaya) của nước Chiêm Thành. Năm 1471, sau khi bình định Chiêm Thành, vua Lê Thánh Tông đặt tên vùng đất này là phủ Hoài Nhân gồm 3 huyện là Bồng Sơn, Phù Ly và Tuy Viễn. Theo Đại Nam nhất thống chí, năm 1602, chúa Nguyễn Hoàng cho lập dinh Thanh Chiêm (dinh Quảng Nam), trong đó có phủ Hoài Nhân và đổi tên phủ Hoài Nhân thành phủ Qui Nhân và coi đây là một đơn vị hành chính cấp tỉnh. Tên gọi Qui Nhân được hiểu là vùng đất qui tụ những người hiền tài, nhân nghĩa.
Vào thế kỷ XVII, khi chữ Quốc ngữ đang trong giai đoạn phôi thai, địa danh Qui Nhân được ký âm là Quignin trong báo cáo của Christoforo Borri năm 1618. Về sau, phụ âm “gn” được đổi thành “nh” nên “Quignin” được viết là “Quinhin”. Đây là cách viết trong những bản tường trình thường niên của João Roiz và Gaspar Luís trong giai đoạn năm 1623 – 1626. Chữ nhin chính là ký âm của 2 chữ nhân trong Hán ngữ: 人 (người) và 仁 (lòng nhân).
Trong từ điển Việt – Bồ – La (năm 1651) đã có ghi nhận: nhin đức; nhin nghĩa (tức nhân đức, nhân nghĩa). Như vậy, đến giữa thế kỷ XVII, chữ nhân có cách viết theo chữ Quốc ngữ là nhin, chưa biến thành nhơn trên văn bản, nghĩa vẫn còn âm Qui Nhân chứ chưa biến thành Qui Nhơn. Vào thời đó, người phương Tây còn gọi Quinhin là Pullucambi (theo cách của người Bồ Đào Nha) hoặc Qui Nong (cách gọi của người Anh).
Trong tác phẩm “Hành trình và truyền giáo” và “Lịch sử vương quốc Đàng Ngoài” xuất bản năm 1653 của Alexandre de Rhodes có xuất hiện địa danh “la Prouice de Quinhin” tức “tỉnh Quinhin”.
Có một số quan điểm cho rằng do luật kỵ húy thời Minh Mạng và Thiệu Trị nên Qui Nhân được gọi là Qui Nhơn và nhiều địa danh có chữ nhân khác ở Qui Nhơn cũng bị đổi thành nhơn. Tuy nhiên, thời Minh Mạng và Thiệu Trị diễn ra từ giai đoạn cuối thế kỷ XVIII đến nửa đầu thế kỷ XIX, trong khi đó tên gọi Qui Nhân đã được người Việt đọc từ đầu thế kỷ XVII, vì thế khả năng kỵ húy không thể xảy ra.
Điều này chỉ có thể lý giải qua cách phát âm giữa Đàng Ngoài và Đàng Trong có sự khác nhau.
Ví dụ như phần vần an và ân theo thời đã biến thành ơn: đàn/đờn, hán/hớn, san/sơn; ân/ơn, chân/chơn, nhân/nhơn, … nên Qui Nhân thành Qui Nhơn. Những từ biến thể vẫn được công nhận là từ Hán-Việt.
Cái tên Qui Nhơn từng là tên gọi của một phủ, một xã, một thị xã, thành phố và là tên của một tỉnh nhưng việc từ phủ Qui Nhơn trở thành tỉnh Qui Nhơn như thế nào thì không có tài liệu lịch sử nào ghi lại, chỉ thấy các nhà truyền giáo ghi là tỉnh Qui Nhơn từ giữa thế kỷ XVII.
Năm 1773, Từ điển Việt – La của Pigneau de Béhaine cho thấy địa danh Qui Nhơn; Từ điển Taberd (1838) cũng ghi nhận Qui Nhơn với chú thích chữ Nôm là 歸仁. Như vậy, trong giai đoạn này đã xuất hiện cách viết giống nhau giữa chữ Hán và Nôm là 歸仁 và có thể đọc, viết theo âm Hán-Việt hoặc âm Nôm là Qui Nhân hoặc Qui Nhơn.
Năm 1898, vua Thành Thái ra chỉ dụ thành lập thị xã Qui Nhơn, là tỉnh ly của tỉnh Bình Định (tên gọi tỉnh Bình Định được chúa Nguyễn Ánh đặt từ cuối thế kỷ XVIII, trước khi lên ngôi).
Năm 1930, thị xã Qui Nhơn được nâng cấp lên thành phố cấp 3.
Từ năm 1945, chính quyền Việt Minh đổi tên thành phố thị xã Qui Nhơn thành thị xã Nguyễn Huệ.
Từ năm 1955 – 1975, Qui Nhơn trở lại thành thị xã của Bình Định.
Thành 2 – 1976, hai tỉnh Bình Định và Quảng Ngãi sát nhập thành tỉnh Nghĩa Bình, thị xã Qui Nhơn trở thành tỉnh lụy tỉnh Nghĩa Bình.
Năm 1986, thành phố Qui Nhơn được thành lập từ thị xã Qui Nhơn.
Ngày 30/6/1989, tỉnh Bình Định được tái lập, thành phố Qui Nhơn trở lại là tỉnh lụy tỉnh Bình Định cho đến ngày nay.
Tên Gọi Qui Nhơn Và Quy Nhơn Cái Nào Mới Là Chính Xác
“Qui Nhơn” hay “Quy Nhơn” chỉ khác về cách viết, còn khi đọc thì phát âm giống nhau, đều thể hiện một cái tên như nhau.
Hầu hết, các văn bản báo chí đều ghi là Quy Nhơn nhưng thật ra tên gọi chính xác phải là Qui Nhơn.
Trong thực tế, từ khi có chữ quốc ngữ, lục tìm lại các tài liệu, từ điển, các bản in từ năm 1651 – 1975, các văn bản hành chính đều ghi là Qui Nhơn, văn bản tiếng nước ngoài viết là Quinhon hoặc Qui Nhon, nghĩa là chữ Qui đều được viết i ngắn.
Đến sau năm 1975, không rõ Qui chuyển thành Quy khi nào nhưng từ sau năm 1980, các văn bản hành chính Nhà nước lúc thì Quy Nhơn, khi thì Qui Nhơn, các bảng hiệu cơ quan nơi thì viết Qui nơi thì viết Quy, thậm chí còn có cơ quan vừa Qui vừa Quy.
Tuy nhiên, căn cứ vào ngữ âm và chính tả Tiếng Việt hiện hành, những từ bắt đầu bằng phụ âm ghép qu (phụ âm q + âm đệm u), khi kết hợp với nguyên âm i ngắn đều phải đổi thành y dài, do đó Qui Nhơn sẽ chuyển thành Quy Nhơn. Vì vậy, nếu căn cứ vào thói quen xã hội thì viết là Qui Nhơn, còn dựa vào ngữ âm và chính tả tiếng Việt thì đổi thành Quy Nhơn.
Năm 2020, UBND tỉnh Bình Định đã có văn bản đề nghị chính phủ xem xét và điều chỉnh lại tên đơn vị hành chính đã công bố là thành phố Qui Nhơn thành Quy Nhơn.
>>>>> Xem Thêm Sản Phẩm: Rượu Bầu Đá Võ Gia Và Các Sản Phẩm Đặc Sản Bình Định Nổi Tiếng
